"Płaska część" Dolnego Śląska, przykryta jest w większości przez utwory czwartorzędowe, ale tu i ówdzie starsze skały krystaliczne wychodzą na powierzchnię, zwłaszcza w obrębie kilku masywów. Numer jeden to rejon Strzegomia, gdzie w licznych kamieniołomach wydobywany jest lub był granit, który tworzy tu duży masyw granitowy Strzegom-Sobótka. W skałach granitowych powszechne jest występowanie pegmatytów, a te z tego rejonu charakteryzują się obecnością licznych i niekiedy dużych pustek - geod, a te mogą dostarczać wspaniałych okazów minerałów. Z pegmatytów strzegomskich pochodzi niezliczona ilość pięknych okazów kwarcu dymnego / morionu (kryształy nawet do 1 m długości), mikroklinu, albitu, stilbitu, epidotu, fluorytu a także rzadziej berylu (kamieniołom w Siedlimowicach), molibdenitu, kalcytu, pirytu, topazu, fenakitu, aksynitu i wielu innych - to prawdziwe eldorado dla zbieraczy minerałów. Strzegom jest niewątpliwie klasycznym stanowiskiem mineralogicznym, niestety często nie ma możliwości wstępu do czynnych kamieniołomów indywidualnie (niekiedy wpuszczane są zoorganizowane grupy z uczelni geologicznych), a za okazy u górników trzeba słono płacić. Natomiast zawsze można spróbować przejżenia materiału odpadowego przy zakładach kamieniarskich koło kamieniołomów.

Kamieniołom granitu Borów k. Strzegomia

Numer dwa to okolice Sobótki i Jordanowa Śląskiego z wyróżniającym się w morfologii masywem Ślęży. Skały rejonu należą w większości do tzw. ofiolitu sudeckiego - są to gabra (Ślęża) oraz serpentynity, w ich otoczeniu spotyka się granity (zachód Ślęży, Chwałków) oraz amfibolity czy łupki krzemionkowe. W metamorficznych skałach na zapleczu Ślęży (serpentynity) znajdują się dość ciekawe stanowiska z minerałami: Wiry (serpentyn, chalcedon, magnezyt), Tąpadła (chromit), Nasławice (aragonit, chalcedon, serpentyn, opal, grossular, wezuwian), Jordanów (nefryt, opal), Pustków Wilczkowski (turkus w łupkach krzemionkowych). Trzeci rejon to Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie - masyw granitowy, masyw serpentynitowy i metamorfik. Najbardziej znane i klasyczne stanowiska: Jegłowa (dobrze wykształcone i czyste kryształy górskie) i Szklary (chryzopraz, opal, minerały niklu), Gębczyce (kryształy granatów), Samborowiczki (wezuwian, diopsyd).

< kryształ fluorytu ze Strzegomia

Cały masyw gór jak i przedgórza zbudowany jest z gnejsów i migmatytów z niewielkimi wystąpieniami skał ultrazasadowych, amfibolitów, serpentynitów, granulitów i wapieni krystalicznych. W ich obrębie na całym obszarze spotyka się większe lub mniejsze ciała pegmatytowe, głównie w postaci żył. Właśnie te poboczne skały stanowią o atrakcyjności gór pod względem geologicznym i mineralogicznym. Większość wymienionych skał występuje w rejonie Jeziora Bystrzyckiego. Do najciekawszych minerałów tu spotykanych zalicza się dysten i granaty występujące w granulitach (Zagórze), amfibole, pirokseny i  granaty (Bystrzyca Górna).

Najciekawsze okazy minerałów są jednak opisywane z pegmatytów. Najczęściej znajduje się czarne słupki turmalinów, rzadziej beryle i granaty (Piława Górna, Owiesno, Kietlice). Z pegmatytów Piławy Górnej (kamieniołom DSS) opisano także wiele rzadkich oraz nowcyh minerałów. W niektórych pegmatytach trafiano także na kordieryt, andaluzyt, dysten, apatyt, dumortieryt. Z amfibolitów opisywano także kryształy tytanitów i promienistych skupień czarnych amfiboli. W części górskiej w dawnych czasach eksploatowane były dość licznie żyły barytowe z kruszcami srebra i ołowiu (galena) - czasami na starych zwałach górniczych można znaleźć okazy barytu z siarczkami, choć w bardzo znikomych ilościach.

Kryształ turmalinu i berylu z Piławy Górnej >

Kotlina stanowi rozległe obniżenie otoczone górami: od północy Góry Bardzkie, od NW G. Stołowe, od SW Wzgórza Lewińskie, G. Orlickie i Bystrzyckie, od wschodu Masyw Śnieżnika, G. Bialskie i G. Złote. Z geologicznego punktu widzenia, kotlina stanowi zlepek kilku jednostek geologicznych. Wnętrze kotliny stanowią utwory kredowe (głównie piaskowce i margle) a na NW zróżnicowany litologicznie metamorfik kłodzki. Skały górnokredowe na południu wypełniają rów górnej Nysy, a na północnym-zachodzie tworzą masyw Gór Stołowych. Oprócz metamorfiku kłodzkiego na obrzeżach kotliny znajdują się jeszcze dwa metamorfiki - orlicko-bystrzycki, który buduje pasmo Gór Orlickich i Bystrzyckich, oraz metamorfik Lądka-Śnieżnika obejmujący masyw Śnieżnika, góry Krowiarki, Bialskie i Złote. Skały budujące te krystaliniki to głównie granitognejsy oraz różne łupki z wkładkami amfibolitów, kwarcytów, marmurów, rzadziej granulitów i eklogitów. Skały magmowe na obszarze kotliny, poza mniejszymi wystąpieniami (granitoidy jawornickie, gierałtowskie) reprezentowane są przez 2 masywy - kłodzko-złotostocki oraz intruzja granitoidowa Kudowy. Góry Bardzkie zbudowane są głównie z młodopaleozoicznych skał osadowych (struktura bardzka). Tak w zarysie przedstawia się ogólna budowa geologiczna tego obszaru. Z kolekcjonerskiego punktu widzenia najatrakcyjniejsze tereny tworzą masyw Śnieżnika wraz z Górami Bialskimi i Złotymi. Z skałami metamorficznymi związane jest występowanie granatów czy turmalinów, spotykanymi np. w masywie Śnieżnika, jednak o wiele ciekawsza i bardziej urozmaicona mineralizacja związana jest z działalnością hydrotermalną. W całym rejonie znane są liczne ślady eksploatacji przeróżnych bogactw mineralnych np. Kletno, Marcinków, Lutynia i Złoty Stok.

 Kletno słynie z dawnych kopalni gdzie wydobywano fluoryt oraz uran. Na starych zwałowiskach można pozyskać piękne i znane na całą Polskę okazy fluorytu, ametystu, a także różnych minerałów rudnych (magnetyt, hematyt, minerały uranu). W Złotym Stoku była prowadzona eksploatacja kruszców złotonośnych oraz rud arsenu, a do dziś pozostaly hałdy, na których znaleźć można okazy litego arsenopirytu, lollingitu. Po drugiej stronie kotliny, w okolicy Kudowy notowane są żyły hematytu, które okresowo były także przedmiotem eksploatacji. W rejonie Podzamka eksploatowano w łomach marmury, którym towarzyszyły ciała skał wapienno-krzemianowych z pirokseniami i granatami. Rejon Suszyny i Kamieńca (przedłużenie serii wulkanicznej Gór Kamiennych) znany jest z występowania agatów, jaspisów, ametystów a także zeolitów w pustkach "melafirów". W rejonie Lądka-Zdroju, w obrębie bazaltowych kominów wulkanicznych spotyka się porwaki skał perydotytowych (oliwin).

< Fluoryt z Kletna

W tym obszarze możemy wyróźnić dwa podstawowe kompleksy. Starszy kompleks skał górnego paleozoiku (karbon, perm) zbudowany jest ze skał osadowych (mułowce, piaskowce, zlepieńce, węgiel kamienny) oraz skał wulkanicznych (trachybazalty, trachyandezyty, ryolity). Młodszy nadległy kompleks to seria skał osadowych triasu i kredy (margle, piaskowce) - tworzące tu przedłużenie Gór Stołowych. Ciekawe minerały związane są tu jedynie z serią wulkaniczną - w części skał wylewnych notowano migdały wypełnione chalcedonem, kwarcem, kalcytem czy ametystem. Eksploatacja tych skał była prowadzona w kilku dużych kamieniołomach: Tłumaczów, Świerki, Głuszyca, Rybnica Leśna, Grzędy, Borówno.

Kamieniołom w Tłumaczowie >

Zbudowane są z serii skał metamorficznych (łupki krystaliczne, amfibolity, marmury, gnejsy) oraz granitów na wschodzie. Od czasów średniowiecznych ten rejon był przedmiotem działalności górniczej - wydobywano tutaj kruszce miedzi, srebra, ołowiu, arsenu czy uranu. Do dziś pozostały ślady, głównie w postaci starych hałd w rejonie Miedzianki, Ciechanowic, Czarnowa. Miejsca te dostarczają okazów siarczków (chalkopiryt, piryt, arsenopiryt, pirotyn), magnetytu oraz ciekawych i często rzadkich minerałów wietrzeniowych (chryzokola, phillipsburgit, cornvallit, devillin, erytryn, malachit). W rejonie Wieściszowic pozostały wyrobiska kopalni pirytu, w których do dziś trwają procesy powstawania minerałów wietrzeniowych, głównie siarczanów (magnesiocopiapit, pikeringit). Z marmurami (kamieniołom Rędziny) związane jest występowanie kawern wypełnionych kryształami dolomitu (pseudomorfozy po kalcycie) pokrytego hematytem, kryształów kalcytu czy skupień zielonych serpentynów. Także notowane jest tam występowanie mineralizacji z arsenopirytem, kasyterytem czy wtórną chryzokolą i konichalcytem.

< Kryształ dolomitu (pseudomorfoza po kalcycie) z kamieniołomu w Rędzinach (poniżej)

Ten rejon zbudowany jest z granitoidów oraz skał metamorficznych (Wschodnie Karkonosze). Z tymi ostatnimi związana jest eksploatacja rud żelaza i uranu w rejonie Kowar. Na częściowo zlikwidowanych hałdach trafiano okazy z wtórną mineralizacją uranową oraz okazy magnetyty, fluorytu czy granatów. Rzadkie minerały uranu znane są z wyrobisk Wołowej Góry, natomiast koło Karpacza, w Sowiej Dolinie znajdują się łupki łyszczykowe z nagromadzeniami granatów (te znajdowane są aż po sam grzbiet Karkonoszy). W granitach karkonoskich, podobnie jak w rejonie Strzegomia, spotykane są pegmatyty, choć nieco bardziej ubogie w minerały. Na bardzo niewielką skalę, eksploatacja pegmatytów w Karkonoszach pewnie sięgała czasów średniowiecznych, gdzie fachem poszukiwania minerałów zajmowali się Walończycy.

Natomiast w XIX, większość dużych ciał pegmatytowych zostało doszczętnie wydobytych na surowiec ceramiczny. Do dziś w kilku miejscach pozostały po nich duże pieczary (Szklarska Poręba, Karpacz, Sokole Góry). Mniejsze ciała jednak nadal tkwią gdzieś pod ziemią i tylko wytrwałym zbieraczom udaje się je odnaleźć. Pegmatyty te dostarczają głównie kryształów kwarcu i skaleni, ale znajdowano także niebieskie korundy - szafiry (Krucze Skały, Karpacz), słupki berylu - akwamarynu (Ptasie Gniazda), skalenie z grą barw - kamien słoneczny (Łomnica) czy czerwono zabarwione kryształy kwarcu (Wojanów). W rejonie Szklarskiej Poręby w niektórych pegmatytach znajdowane są niewielkie skupienia rzadkich minerałów (gahnit, scheelit, monacyt, wolframit). Z kilku miejsc w samych Karkonoszach znane są okazy szczotek ametystowych oraz żył kwarcowo-ametystowych (Szklarska Poręba).

Polerowana żyła kwarcowo-ametystowa ze Szklarskiej Poręby >

Niewątpliwie jest to region o dość skomplikowanej budowie geologicznej. Dużą część stanowią tutaj zróżnicowane wczesnopaleozoiczno serie skał metamorficznych (matamorfik kaczawski) - łupki krystaliczne, fyllity, wapienie krystaliczne, zieleńce i inne metawulkanity. Obok nich znaczne miejsce zajmuje permski kompleks wulkaniczny reprezentowany głównie przez ryolity (melafiry, porfiry) i trachybazalty oraz permska sekwencja skał osadowych a w tym formacja miedzionośna cechsztynu (morskie utwory margliste). Najmłodszy duży kompleks osadowy stanowią piaskowce i margle wieku kredowego. Na to wszystko nakłada się stosunkowo młody epizod wulkaniczny w postaci licznych bazaltowych kominów dawnych wulkanów (trzeciorzęd). Dzięki takiej skomplikowanej budowie, obecności intruzji wulkanicznych oraz bliskości granitoidu karkonoskiego region ten obfitywał w przeróżne złoża będące przedmiotem eksploatacji. Najczęściej są to złoża typy żyłowego-hydrotermalnego i to z nimi związane jest też występowanie ciekawej mineralizacji. W rejonie Radzimowic, na bogatym złoży polimetalicznym działała dość pokaźnych rozmiarów kopalnia. Dziś dostępna jest częściowo dla grotołazów a dla zbieraczy pozostały spore hałdy z minerałami siarczków (chalkopiryt, tetraedryt, sfaleryt, galena, arsenopiryt). Z podziemnych wyrobisk opisano także szereg ciekawych minerałów wietrzeniowych (m.in. ponsjakit, jarosyt, langit, kankit, skorodyt), które tworzą pod ziemią fantazyjne nacieki i polewy na ociosach.

Arsenopiryt z Radzimowic

W rejonie Stanisławowa rozwinęły się żyły z mineralizacją barytu oraz hematytu, także eksploatowane (kop. barytu Stanisław, kop. żelaza Wilcza). Baryty z tego stanowiska należą do najlepszych polskich okazów - tworzyły tu bardzo efektowne szczotki krystaliczne wielkości nawet kilkudziesięciu centymetrów, zbudowane z przeźrozystych i błyszczących kryształów. W jego towarzystwie także znajdowano ładne okazy naciekowych, groniastych skupień goethytu i psylomelanu. Dziś na hałdach jednak trafiają się jedynie bloczki masywnego barytu z fluorytem. W wapieniach krystalicznych rejonu Wojcieszowa spotykano co jakiś czas przy pracach eksploatacyjnych szczotki kryształów kalcytu, a w kamieniołomie na Górze Połom niegdyś trafiono na ogromną jaskinię wypełnioną takimi druzami kalcytowymi.

Niewątpliwą sławą mineralogiczną regionu kaczawskiego są jednak agaty. Te wielobarwne, wstęgowe odmiany chalcedonu związane są z permskimi skałami wulkanicznymi, w których tkwią w postaci owalnych lub nieregularnych był oraz małych migdałów. Największe okazy, oraz w największej ilości wydobywane są do dziś w kopankach okolic Nowego Kościoła, Różanej, Sokołowca, Lubiechowej i Gozdna. Z nimi niekiedy występują błyszczące druzy kwarcu w tym dymnego i ametystów. Sokołowiec to też klasyczne miejsce występowania bardzo rzadkiego zielonego wkarcu - prasiolitu, opisanego po raz pierwszy właśnie z Dolnego Śląska. Buły agatowe z Nowego Kościoła osiągały wielkość nawet do 1 metra średnicy. Mniejsze okazy, za to o niesamowitej gamie barw i rysunków znane są z pól agatowych w Płóczkach Górnych k. Lwówka a z kamieniołomu w Przeździedzy pochodzą rzadkie agaty żyłowe. Dla pasjonatów złota Pogórze Kaczawskie oferuje szereg potoków, w których możemy za pomocą miski wypłukać trochę złotych drobin.

< Agat z Nowego Kościoła

Tutaj prawie cały obszar należy to kompleksu metamorficznego (gnejsy, łupki łyszczykowe, hornfelsy). Chyba najbardziej rozpoznawalnym stanowiskiem jest wysoko położona kopalnia na Izerskich Garbach, eksploatująca kiedyś duża żyłę kwarcową. Dostarczała ona bardzo dużych okazów szczotek kwarcowych, w tym kwarcu różowego. Aktualnie, ze względu na zaprzestaną eksploatację, ciężko jest znaleźć nawet pojedyncze kryształy natomiast w strefie kontaktowej żyły znajdują się skały wapienno-krzemianowe a w nich tkwią duże pakiety skupień białego wollastonitu, rzadziej druzy stilbitu czy kryształy fluorytu. W obrębie tego samego grzbietu, w rejonie hornfelsowych skałek na wschód od kopalni opisywane były czarne turmaliny, a z rejonu Zbójeckich Skał minerały kruszcowe, piryty, wolframit.

Kopalnia kwarcu na Izerskich Garbach >

W rejonie Krobicy eksploatowano w kamieniołomie łupki łyszczykowe, w których lokalnie tkwią kryształy granatów, czasami gęsto upakowane. Te skały wychodzą na powierzchnię na dość znacznym obszarze w postaci wąskiego pasa o równoleżnikowej rozciągłości. Z nimi też była związana mineralizacja cyną i kobaltem - obszar górniczy Gierczyn-Krobica, który obfituje w liczne hałdy (także od niedawna udostępniona jest jedna ze sztolni). Koło wsi Kamień, na wzgórzu Wyrwak znajduję się unikalne stanowisko grejzenu - jasnej skały zbudowanej głównie z kwarcu i topazu. Stara Kamienica to miejsce znane z druz kryształów diopsydu i epidotu, które znajdowano w żyłach kalcytowych w starym zarośniętym łomiku. Na części przedgórskiej (podobnie jak w regionie Kaczawskim), znajdują się liczne ciała bazaltowe udostępnione kilkoma kamieniołomami (największy to Lubań-Księginki). Z rzadka spotykane tam migdały wypełnione są niekiedy kryształami kalcytu, aragonitu czy zeolitów, a także trafiają się w postaci porwaków ziarniste skupienia oliwinów (bomby oliwinowe).