SKAŁY WĘGLANOWE

Głównym materiałem budującym skały węglanowe są kalcyt/aragonit i dolomit. Skały węglanowe powstają w warunkach wodnych, na dnie zbiorników, gdzie następuje sedymentacja osadu i wytrącanie węglanów (proces cementacji).

Stromo nachylone warstwy wapieni i dolomitów dewońskich
w kamieniołomie na G. Zamkowa w Chęcinach

Wapienie

Zbudowane głównie z kalcytu i/lub aragonitu, zazwyczaj mają teksturę zbitą, rzadziej porowatą. Barwa najczęściej jest jasno-szara, biała jeśli nie zawierają domieszek substancji niewęglanowych. Charakterystycznym elementem rozpoznawczym wapieni jest jego silna reakcja z kwasem solnym. Skały wapienne składają się z masy podstawowej (mikrytowa i sparytowa), w której czasami tkwią różne składniki ziarniste (masa wtedy tworzy spoiwo). Masa mikrytowa jest to materiał o bardzo drobnej frakcji (makroskopowo to jednolita masa), natomiast masa sparytowa ma postać drobnych kryształów węglany wapnia do maksymalnie kilku milimetrów. Wapienie może tworzyć tylko sama masa sparytowa lub mikrytowa, lub mogą występować też składniki ziarniste. Składniki ziarniste mogą występować w postaci fragmentów wapiennych szkieletów organizmów, ooidów, grudek, intraklastów itp.

Wśród skał wapiennych można wyróżnić:

Wapienie mikrytowe -  zbudowane wyłącznie z mikrytowej masy podstawowej, zazwyczaj zwięzłe, o gładkim lub muszlowym przełamie; są dosyć popularne

Wapienie organogeniczne - główną masę stanowią pokruszone fragmenty szkieletów organizmów (koralowców, ślimaków, małży, otwornic itp.). W tej grupie wapieni występują charakterystyczne odmiany:
Kreda - miękka, porowata skała o białej barwie, tworzą ją szkielety głównie kokolitów i otwornic, niekiedy spotkać można w niej szkielety większych organizmów (belemnity, jeżowce itp.);
Wapienie krynoidowe - prawie całą masę skały stanowią pokruszone fragmenty szkieletów liliowców; szkielet liliowców zbudowany jest z kalcytu, i każdy element szkieletu liliowca stanowi jeden kryształ, dlatego w wapieniach krynoidowych widać połyskujące powierzchnie łupliwości kryształów kalcytu. Jeśli skałę tworzą tylko człony łodyg liliowców (trochity) to taki wapień nazywa się trochitowym;

Wapien organodetrytyczny - krynoidowy - widoczne fragmenty
łodyg liliowców; G. Ostrówka k. Gałęzic (G. Świętokrzyskie)

Muszlowce - wapienie z przeważającą ilością muszli różnych organizmów (małże, ramienionogi, amonity itp.);

Muszlowiec - powierzchnia wypolerowana

Wapienie litotamniowe - zbudowane ze zwapniałych szczątków glonów;
Wapienie rafowe - złożone ze szkieletów organizmów budujących rafy koralowe;
Wapienie grudkowe - utworzone z wapiennych ziarn agregacyjnych (grudek), czyli agregatów mikrytowego osadu czy ziarn wapiennych;
Wapienie oolitowe - zbudowane głównie z ooidów wapiennych, czyli niewielkich ziarn o koncentrycznej budowie.
Wapienie onkoidowe - zbudowane są z onkoidów - kilkumilimetrowych ziaren o fasolowatym kształcie i koncetrycznej budowie, powstałe w czasie wytrącania węglanu wapnia na fragmentach muszli itp. przy udziale glonów.

Wapień onkoidowy, Małogoszcz, G. Świętokrzyskie

Dolomity

Skały zbudowane z minerału dolomitu (węglan wapnia i magnezu); dolomity powstają na drodze nagromadzenie się osadu dolomitowego na dnie zbiornika (dolomity syngenetyczne) lub w procesie dolomityzacji czyli przeobrażenia osadu wapiennego w dolomit (dolomity diagenetyczne). Podobnie jak wapienie, dolomity moga być utworzone z masy mikrytowej i sparytowej i wtedy odpowiednio nazywane są: dolomikryt i dolosparyt. Charakterystyczna reakcja z HCl zachodzi tylko na sproszkowanym dolomicie lub po podgrzaniu, to pozwala często odróżnić dolomit od wapienia.

Margle

Skały wapienne, które charakteryzują się obecnością znacznych domieszek iłu, co powoduje, że są bardziej miękkie od wapieni i ciemniejsze; reakcja z HCl zachodzi gwałtownie, ale po reakcji pozostaje charakterystyczna, ilasta zawiesina.

SKAŁY EWAPORATOWE (CHEMICZNE)

Skały te powstają poprzez wytrącanie się z roztworów wodnych (krystalizację) różnych związków chemicznych, głównie soli - siarczanów i chlorków. Tworzą one nagromadzenia w miejscach dawnych lagun, słonych jezior itp. gdzie było silne parowanie. Często skały ewaporatowe zawierają oprócz wytrąconej soli (czyli minerału) domieszki innych minerałów autogenicznych (powstałych w zbiorniku sedymentacyjnym) lub materiału przyniesionego z zewnątrz np. detrytyczny kwarc.

Najważniejsze skały ewaporatowe:

Gips - skała zbudowana z minerału gipsu, charakterystyczną cechą jest to, że często występuje w postaci krystalicznej, gdzie wielkość kryształów jest zróżnicowane (nawet do kilkudziesięciu cm); bardzo drobnokrystaliczną odmianą gipsu jest alabaster. Niekiedy gips można spotkać w postaci włóknistej.

Gips - Gorysławice, Niecka Nidziańska

Anhydryt - zbudowany z anhydrytu, drobno krystaliczny, ziemisty, czasami włóknisty, najczęściej szary.

Sól kamienna (halityt) - krystaliczna skała zbudowana z halitu (bezbarwny, biały), czasami z domieszkami substancji ilastych.

Sole magnezowo-potasowe - tworzą je głównie minerały: sylwin i karnalit; charakteryzują się gorzkim smakiem i często są silnie higroskopijne.

SKAŁY KRZEMIONKOWE

Skały te budują w większości skrytokrystaliczna odmiana kwarcu (chalcedon), opal lub kwarc autogeniczny. Krzemionka w tych skałach mogła powstać na drodze chemicznego wytrącenia się, nagromadzenia się krzemionkowych szkieletów organizmów lub dzięki procesom diagenetycznym. Skały te charakteryzują się dosyć duża twardością i odpornością na niszczenie, krawędzie odłamków są ostre, nie reagują z HCl, w skale nie da się wyróżnić żadnych makroskopowych elementów.

Najważniejsze skały krzemionkowe:

Radiolaryty - twarde skały o najczęściej gładkim przełamie, drobnowarstwowane, barwy często zielonej, czerwonawej, szarej, czarnej. Zbudowane z szkieletów radiolarii; niekiedy zawierają niewielkie domieszki węglanu wapnia.

Spongiolity - zbudowane z igieł gąbek i  spojone krzemionką; twarde, niekiedy muszlowy przełam, barwy szare, niebieskawe, brunatne, zielonawe. Czasami zawierają glaukonit.

Lidyt - czarna skała zbudowane z chalcedonu i autogenicznego kwarcu, często warstwowane. Są twarde ale kruche i charakteryzują się kostkową oddzielnością. Czarne zabarwienie spowodowane jest zawartością substancji węglistych i bituminów.

Jaspis - skała krzemionkowa o charakterystycznej czerwonej barwie (związki żelaza)

Gezy - głównie złożone z detrytycznego kwarcu i organogenicznej krzemionki, niekiedy z domieszką węglanu wapnia, glaukonitu lub substancji ilastej. Skały często porowate, szorstkie, barwy białej lub szarej.

Opoki - skały zbudowane z węglanu wapnie - krzemionki pochodzenia organicznego (gąbki); są to skały zwięzłe, porowate, dosyć lekkie, barwy białej lub żółtawej, reaguje z HCl. Opoka odwapniona, jest dużo lżejsza, nie reaguje z kwasem i nazywana jest opoką lekką.

Opoka z górnokredowym amonitem; Nasiłów k. Kazimierza Dln.

Ziemia okrzemkowa, diatomit - skały otworzone z pancerzyków  okrzemek; skały niezwięzłe, pylaste, barwy białej lub żółtawej, diatomit jest bardziej zwięzły od ziemi okrzemkowej.

SKAŁY FRAKCJI ILASTEJ

W tej grupie można wyróżnić skały pochodzenia wietrzeniowego i okruchowego. Skały te charakteryzują się mała odpornością, łatwo je rozetrzeć w palcach, często w wodzie stają się plastyczne.

Skały wietrzeniowe powstały na drodze wietrzenia, gdzie ze zwietrzeliny została usunięta krzemionka a pozostały związki glinu i żelaza.
Lateryt - skała barwy brunatnej lub czerwonej, rzadziej żółtej, charakterystyczna w strefach tropikalnych;
Terra rosa - skała zbudowana, podobnie jak lateryt, z wodorotlenków glinu i żelaza, powstaje na drodze wietrzenia skał węglanowych, ma intensywnie czerwoną barwę
Boksyt - skała barwy brunatnej lub kremowej, złożona w większości z wodorotlenków glinu;
Kaolin - głównie buduje go minerał kaolinit, ma barwę białą, jest tłusty w dotyku;

Skały ilaste:

Ił warwowy - skała warstwowana (naprzemiennie warstewki jasne i ciemne), dosyć miękka, w wodzie pęcznieje i robi się plastyczna, budują ją głównie minerały ilaste z domieszką detrytycznego kwarcu i różnej frakcji.
Iłowiec - zwięzły, zbity ił; jeśli charakteryzuje się oddzielnością łupkową, wtedy nazywamy go łupkem ilastym lub iłołupkiem.

Łupek ilasty z odciskami roślin karbońskich

Glina zwałowa (lodowcowa) - jest mieszaniną iłu z większymi  frakcjami (piasek, żwir, głazy)

KONKRECJE

Są to skały występujące w wśród innych otaczających skał osadowych. Powstają na drodze koncentracji związków chemicznych głównie w skałach węglanowych i ilastych. Przybierają formy owalne, soczewkowate, gruzłowate.

Najczęściej spotykane konkrecje:

Krzemienie - skały dosyć twarde o ostrych krawędziach, zbudowane chalcedonu, czasami z charakterystycznym wstęgami; wyraźnie odgraniczone od skały otaczającej, którą najczęściej są wapienie, margle i opoki. Krzemienie pokryte są biała krzemionkową korą.

Krzemień z odciskami igieł jeżowca, Niż Polski

Czerty - skały podobne do krzemieni lecz granica ze skałą otaczającą nie jest wyraźna i zazwyczaj czert stopniowo przechodzi w skałę otaczającą.

Syderyty - owalne konkrecje zbudowane głównie z minerału syderytu i substancji ilastych, charakteryzują się rdzawą barwa i dosyć dużym ciężarem właściwym.

Fosforyty - konkrecje o gruzłowatym  lub owalnym kształcie, zbudowane z minerałów fosforanowych, czasami z domieszką kwarcu, glaukonitu, minerałów ilastych i klacytu.

KAUSTOBIOLITY

Charakterystyczne skały zbudowane w większości z substancji organicznej pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Do pospolitych kaustobiolitów zaliczamy węgiel kamienny, węgiel brunatny, torf czy ropa naftowa.